امام رضا و خدمات فرهنگی

امام رضا و خدمات فرهنگی
امام رضا علیه السلام روز یازدهم ذیقعدة سال ۱۴۸ ق. در مدینه متولد شد. نام مادرش (تکتم) بود که بعد از تولد حضرت، از طرف امام کاظم علیه السلام طاهره نام گرفت. نام مادر حضرت را (نجمه) نیز گفته اند. نقش انگشتری آن حضرت (ماشاالله ولا قوة الاّ بالله) بوده است.
اسم حضرت: علی.
کنیه: ابوالحسن الثانی.
لقب: رضا.
شروع امامت: سال ۱۸۳ در سن ۳۵ سالگی.
مدت امامت: ۱۹ یا ۲۰ سال.
فرزندان: دو پسر به نام جواد علیه السلام فرزند دیگر به نام حسین. رافعی می نویسد: امام رضا علیه السلام در سفری به قزوین آمده، در خانه داود بن سلیمان مخفی شده است. وی از امام نقل کرده است: فرزندی از حضرت که دو سال یا کمتر داشته در قزوین مدفون است. این همان امام زاده حسین است که اکنون در قزوین بارگاهی دارد. به احتمال، این مسافرت در سال ۱۹۳ ق. مقارن با مرگ رشید صورت گرفته است.
/پاورقی ۱- رجوع کنید به: البرهان فی تفسیر القرآن، سیدهاشم بحرانی، ج ۱، ص ۱۹٫/
شهادت: امام تا سال ۲۰۱ ق. در مدینه بود، در رمضان آن سال وارد مرو شده و در سن ۵۵ سالگی، آخر صفر سال ۲۰۳ ق. به علت خوردن انگور مسموم به اجبار مأمون مسموم شده و در طوس به خاک سپرده شد.

خلفای معاصر امام
ده سال از مدت امامت حضرت با هارون الرشید (۱۹۳- علیه السلام)
پنج سال با محمد امین پسر هارون (۱۹۸ -۱۹۳).
ده سال با عبدالله مأمون پسر دیگر هارون (۲۱۸ -۱۹۳) که با برادرش جنگید.
امام در حدود ۲۰ سال از مأمون بزرگتر بود.

افکار بیگانه در عصر رضوی
ترجمه آثار علمی بیگانگان از زمان امویان شروع شد و در عصر عباسیان به ویژه در زمان هارون و مأمون به اوج خود رسید. (همانگونه که در این زمان وسعت کشور اسلامی به بالاترین حد خود در طول تاریخ رسید) مأمون نامه ای به پادشاه روم نوشت و مجموعه ای از علوم قدیم و آثار ارسطو را درخواست کرد و جمعی از دانشمندان مانند (حجاج بن مطر) و (ابن بطریق) و (سلما) سرپرست (بیت الحکمة) کتابخانه بزرگ بغداد را مأمور ترجمه آنها نمود. (خالد بن یزید)، طب وشیمی را (می خواست از راه شیمی طلای مصنوعی به دست آورد) (حنین بن اسحاق) بعضی از کتب سقراط و جالینوس را، ابن مقفع، کلیله و دمنه و همین طور کتاب اقلیدس را، به عربی برگرداندند. خود مأمون نیز ترجمه می کرد. یعقوب ابن اسحاق کندی که در طب، فلسفه، حساب، منطق، هندسه و نجوم خبره بود و درتألیفات خود از روش ارسطو پیروی می کرد، بسیاری از کتاب های فلسفه را به عربی برگرداند و مشکلات آن را توضیح داد. کسانی را به قسطنطنیه فرستاد تا کتاب های کمیاب فلسفه، هندسه، موسیقی و طب را بیاورند. محمد بن موسی خوارزمی ریاضی دان بزرگ جبر را از حساب جدا کرد. (دارالحکمه) کتابخانه بزرگی بود که به احتمال قوی هارون آن را بنیانگذاری و مأمون تقویت کرد و همچنان باقی بود تا بغداد به دست مغولان افتاد. آنان که از تمدن و فرهنگ بویی نبرده بودند آن را به آتش کشیدند.

امام رضا علیه السلام و هجوم فرهنگی بیگانه
به دنبال نهضت ترجمه آنچه مایة نگرانی بود اینکه در بین این مترجمان افرادی متعصب و سرسخت از مذاهب دیگر مانند زردشتی، صائبی، نسطوری، برهمنهای هند، رومیان وجود داشتند و این فرصتی بود برای نشر افکار مسموم خود و القا آن به جوانان و افراد ساده دل و همین طور محتوای خود این کتب نیز می توانست شبهاتی به همراه داشته باشد. امام رضا علیه السلام با آگاهی از این خطر و با حضور فعال در جلسات بحثهای علمی که توسط مأمون برگزار می شد، سعی کردند جلو هرگونه انحراف احتمالی را بگیرند و برتری اهل بیت: را نشان دهند.

هدف مأمون از برگزاری بحث های علمی
در اینجا چند عقیده وجود دارد. از جمله:
الف- اینکه هدف محکومیت امام بود. دلیلش اینکه مأمون به (سلیمان مروزی) گفت: هدف من از برگزاری جلسة بحث چیزی جز این نیست که راه را بر او -امام رضا علیه السلام ببندی.
/پاورقی ۳- رجوع کنید به: بحارالانوار، چاپ بیروت، مؤسسه الوفا، چاپ سوم، سال ۱۴۰۳ ق.، ج ۹۲، ص ۱۲ -۱٫/
شاهد دیگر کلام امام که فرمود: هنگامی که با اهل تورات به توراتشان، با اهل انجیل به انجیل شان، با اهل زبور با زبورشان، با ستاره پرستان به شیوة عبرانیشان، با موبدان به شیوه پارسیشان با رومیان به سبک خودشان استدلال کرده همه را به تصدیق سخن خود وادار کنم، مأمون خواهد فهمید که راه خطا را برگزیده و یقیناً پشیمان خواهد شد.
/پاورقی ۴- مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۳۰۷٫/
آنچه این احتمال را تقویت می کند آن است که دربار مأمون تا پیش از شهادت امام، پیوسته محل برگزاری این مناظره ها بود؛ ولی پس از آن دیگر اثری ازاین مجالس علمی و بحث های کلامی دیده نشد. وقتی این محافل در از میان بردن شخصیت امام ناکام ماند، مأمون در اندیشة حذف فیزیکی امام فرو رفت و سرانجام ایشان را مسموم ساخت.
ب- مأمون خود، آدم بی فضلی نبود و تمایل داشت به عنوان یک زمامدار عالم در جامعة اسلامی معرفی گردد و مورد توجه قرارگیرد. او شهرت به علم دوستی داشت و فیلسوف خلفای عباسی شناخته می شد.
/پاورقی ۵- عیون اخبارالرضا، ج ۲، ص ۱۳۰٫/

مناظرات امام با پیروان ادیان
این مناظرات فراوان است و شیخ صدوق در (عیون اخبارالرضا) و علامه مجلسی در جلد ۴۹ بحارالانوار و استاد عزیزالله عطاردی در کتاب مسند الامام الرضا جلد دوم آورده اند مهمترین این مناظرات عبارت است از:
۱- مناظره با جاثلیق (این کلمه لقب پیشوای عیسویان بود.)
۲- مناظره با رأس الجالوت (این کلمه لقب پیشوای یهود بود.)
۳- مناظره با هربز اکبر (این کلمه لقب پیشوای زردشتی بود.)
۴- با عمران صائبی (از پیروان حضرت یحیی علیه السلام)
۵- با سلیمان مروزی؛ وی عالم بزرگ علم کلام در خطة خراسان بود.
۶- علی بن محمد بن جهم؛ ناصبی و دشمن اهل بیت.
۷- مناظره با ارباب مذاهب مختلف در بصره.

تدوین حدیث در عصر امام
امام رضا علیه السلام نیز پیروان و خواص خویش را امر به تدوین علم و احادیث می نمود. در مصادر روایی، کتبی به حضرت نسبت داده شده است و جز مؤلفات حضرت آورده اند از جمله:

صحیفة الرضا علیه السلام
این کتاب را (مسند الامام الرضا) نیز نامیده اند و بسیاری از رواة فریقین این را نقل نموده و در بعضی از مصادر، اسامی بعضی از رواة آن آمده است و نسخه های متعدد از آن در (صنعا) و در (قم) تحت عنوان (کتاب ابن ابی الجعد) که کنیة (احمد بن عامر بن سلیمان الطائی) است، در تهران و مشهد وجود دارد.
/پاورقی ۶- مسند الامام الرضا، ج ۱، ص ۹۶٫/

الرسالة الذهبیة
رساله ای در مسائل طبّی که امام به درخواست مأمون نوشته است و مأمون دستور داد آن را با آب طلا بنویسند. لذا رساله ذهبیه نامیده شد.
/پاورقی ۷- فصلنامه پژوهش های قرآنی، ش ۱ علیه السلام -۱۸، ص ۳۰۱ -۳۰۰٫/

مجالس الرضا علیه السلام مع اهل الایمان
مأمون مجالس علمی و مناظرات دینی و علمی بین امام و علما ادیان دیگر برقرار می نمود. امام علیه السلام نیز فرصت را غنیمت شمرده و حقانیت، تشیع و اسلام را به اثبات می رساند و اعتقادات دیگران را با استدلال رد می نمود که بعداً یکی از پیروان امام آن مجالس را گردآوری نمود. نجاشی می گوید: (حسین بن محمد بن الفضل… ابو محمد شیخ من الهاشمیین، ثقة، صنّف مجالس الرضا علیه السلام مع اهل الادیان.)

امالی الامام الرضا علیه السلام
این صحیفه را (ابوالحسن علی بن علی الخزاعی) برادر شاعر بزرگ شیعی یعنی دعبل خزاعی نقل کرده است. شیخ طوسی به همین سند از این کتاب روایت نقل نموده است. محقق بزرگوار سید محمد رضا جلالی حسینی احتمال داده است که این همان کتابی باشد که نجاشی آن را ذکر کرده است. در مقدمه المعجم المفهرس الالفاظ احادیث البحار ۲۰ مورد از تألیفات امام رضا علیه السلام را نام می برد.

کتاب الاهلیلجة
علامة سید محسن امین فرمود: (فیه حجج بالغة و مطالب جلیلة فی علم الکلام) کتب دیگری نیز برای امام شمرده اند که عبارت است از: کتابی که وریزة بن محمد روایت کرده. کتابی به روایت علی بن مهدی، نسخه متبوعة بزرگی به روایت محمد بن عبدالله و نسخه های دیگر و (مسائل) به روایت معاویة بن سعید و (مسائل) به روایت حسن بن علی الوشا و مسائل و کتب دیگری که در مجموع به بیست نسخه می رسد. البته برخی در صحت انتساب این کتب به امام تردید کرده اند از جمله: دکتر مجید معارف می گوید: برخی از محققان آثاری به امام نسبت داده اند، از جمله: فقه رضوی، رساله ذهبیه در طب، رسالة محض الاسلام، پاسخ به مسائل ابن سنان و کتاب علل ابن شاذان که انتساب آنها مورد تردید است. و در این بارة ارجاع داده است به تحلیلی از زندگانی امام رضا علیه السلام از محمد جواد فضل الله، معرفة الحدیث محمد باقر بهبودی، سیرة الائمّه هاشم معروف حسنی و مجموعه آثار نخستین کنگره امام رضا علیه السلام . وی می گوید: آنچه به آنان منتسب گردیده نوعاً از مجعولات غلات می باشد. زیرا شرایط امامان اجازه این امور را به آنان نمی داده است.
/پاورقی ۹- جهت مطالعه تفصیلی این بحث ر.ک: اسباب النزول واحدی نیشابوری، ص ۸ -۶؛ التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت، ج ۱، ص ۱۳۰ -۱۲۶ و الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، ج ۱، ص ۱۱۳ -۱۰۶ و ۱۱۹ -۱۱۴٫/

شاگردان امام رضا علیه السلام و تدوین حدیث
ایت الله العظمی بروجردی در کتاب جامع الاحادیث می فرماید: ان عدد الکتب التی جمعت احادیث الشیعه فی زمان الامام الثامن علیه السلام وصل الی الاربعمأئة، ثم قام جمع من فضلا اصحاب الطبقة السادسة من اصحاب الامام الرضا علیه السلام فی جمیع هذه الاحادیث الشریفة المتفرقة فی تلک الکتب ثم جمع تلامذتهم الاجلا من امثال علی بن مهزیار الاهوازی والحسین ابن سعید الاهوازی تلک الاحادیث فی کتابین فکانا مرجعا لعلما الشیعة حتی قام ثقة الاسلام کلینی فی تألیف کتابه (الکافی) و الشیخ الصدوق فی کتابه (من لایحضره الفقیه) و الشیخ الطوسی فی کتابه (التهذیب) و (الاستبصار) و بهذا قد جمعت فی هذه الکتب الابعة الجوامع الحدیثیه الاولیة والثانویة باحسن وجه فکانت مرجعاً لعلما الشیعة فی تلک الاعصار و الامصار و لان جمیع احادیث تلک الاصول اجتمعت فی هذه الکتب الاربعة، قلت المراجعة لتلک الاصول تدریجیاً حتی ترکت.
/پاورقی ۱۰- مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۱۳٫/
در زمان امام رضا علیه السلام نفر از اصحاب امام علیه السلام کتاب حدیثی تألیف کرده اند. از جملة آنان می توان از حسین بن سعید (۳۰ کتاب)، صفوان بن یحیی (۱۶ کتاب) و محمد بن عمر الواقدی (۲۸ کتاب) و موسی بن القاسم (۱۵ کتاب) نام برد. شیخ طوسی آمار رجال امام را به ۳۱۸ راوی رسانده است.
/پاورقی ۱۱- دروس فی نصوص الحدیثیة، مهریزی، ص ۹۱٫/